بررسی سندی حرزها

کتب ادعیه دارای حرز

***مهج الدعوات
در این بخش از کتاب قصد بررسی چند کتاب در باب ادعیه را داریم که بیشتر روایات کتاب پیش روی شما از آن ها گرفته شده لذا از بیان مفصل این بحث خودداری و به اندک اکتفا میکنیم. یکی از کتاب های بسیار مهم در مباحث دعا، کتاب شریف مهج الدعوات به قلم سید ابن طاووس رحمت الله علیه است که برای بررسی این کتاب و تایید آن نیاز به مقدماتی است.

***ویژگیهای مولف
شناسایی دقیق مولف و مشخص نمودن جایگاه وی، در رتبه بندی کتاب موثر است. در این بخش از پژوهش، شناخت تحلیلی مولف و همچنین جایگاه علمی وی مورد ارزیابی قرار ميگیرد.

***شناسایی ویژگیهای شخصی سید بن طاووس
جایگاه خانوادگی مولف و زهد و تقوای او به طور طبیعی در نوشته های وی تاثیر گذار خواهد بود. به همین دلیل پس از بررسی نسب و خانواده سید بن طاووس به ویژگيهای دیگر وی مانند زهد و تقوا و صفای دل پرداخته ميشود.

***نسب و خانواده
سید رضی الدین، على بن موسى بن جعفر بن طاووس حسنی حلّى، مشهور به سید بن طاووس، در روز 15 محرم سال589 در شهر حلّه عراق به دنیا آمد. سید، لقب طاووس را از جدّ هفتمش محمد بن اسحاق که از سادات بزرگوار مدینه بوده و به جهت زیبایى به طاووس مشهور شده بود، کسب نموده بود.

***زهد و تقوا
سید بن طاووس به زهد و تقوا مشهور بود. ایشان همواره مراقب گفتار و کردار خود بود تا جایی که او را سید اهل مراقبه ميگفتند. سید از عبادت لذّت ميبرد و جشنِ تکلیف از افتخارات ایشان است. وقتي پانزده سالش تمام شد و وارد سال شانزدهم شد، گفت باید شاکر باشم که تا دیروز لایق نبودم خداوند چیزی از من بخواهد، به من فرمان بدهد و من اطاعت کنم؛ اما از امروز به حدّی رسیدم که خدای سبحان به من دستور ميدهد، با من حرف ميزند، مرا مخاطب قرار ميدهد و این روز عید من است. لذا جشنی گرفت و عدّه ای را دعوت کرده، پذیرایی کرد و شیریني داد. مردم گفتند چه جشنی است؟ گفت جشن تشریف است نه تکلیف(کلفت و سختی)؛ من مشرّف شدم نه مکلّف؛ چون هیچ سختی ندارد،بلکه شرافت است. وی بسیار اهل احتیاط بود و از نشستن بر مسند فتوا خودداری نمود.

***صفای دل
نیّت و عمل خالصانه، دل را صیقل داده و از بیان آنچه مورد رضایت پروردگار نیست، تبرّی می جوید. بدیهی است اخلاص، در اعتبار آثار علمی افراد موثر بوده و باعث اقبال عالمان به آن ميگردد؛ سید بن طاووس از جمله نمونه های عملی است که به مقام مخلَصین رسیده است.
او مراقبت و مواظبت داشت و همچنین نسبت به نقل کلمات معصومان علیهم السلام نیز دقت ویژه داشت، لذا همین امر، اعتباری ویژه به کتاب های او بخشیده است. یکی دیگر از مسائلی که سید را متمایز ساخته، عشق وصف ناشدنی و ارتباط تنگاتنگ وی با امام عصر عجل الله تعالی فرجه است. سید بن طاووس به مراحلی از ایمان و تقوا رسیده بود و به دیانت خود ایمان داشت که پیروان ادیان دیگر را به مباهله دعوت می نمود، چنانچه خود ميگوید: من بعضی از یهود و نصاری که علناً دین اسلام را انکار ميکردند دعوت به مباهله کردم که دیگر برای هر کسی که از این مباهله مطلّع ميشود شبهه ای باقی نماند؛ اما آن ها حاضر نشدند؛ زیرا اگر مباهله ميکردند، یا باید اسلام را ميپذیرفتند و یا مغلوب ميگشتند. علّامه حلّی، شاگرد سید بن طاووس، استاد خود را صاحب کرامات ميداند.

***جایگاه و شئون علمی مولف
بدیهی است که جایگاه علمی مولف تاثیر مستقیم در اعتبار آثار علمی وی دارد. سید بن طاووس، در فراگیری علوم اسلامی با جدیّت تلاش می نمود و سعی داشت در هر رشته ای قدم ميگذارد آن را به نهایت برساند. اساتید سید بن طاووس از محضر اساتید متعدد و سرشناسی مانند پدرش موسى بن جعفر بن طاووس حسنی، ورام بن ابى فراس، ابن نما حلّی و فخّار بن معد موسوی بهره برد.

***شاگردان
سید بن طاووس در دوران عمر شریف خود توانست شاگردان متعددی تربیت نماید، در این میان ميتوان به بزرگانی مانند شیخ یوسف سدیدالدین (پدر علامه حلی)، علامه حلّی، حسن بن داوود حلّی، عبدالکریم بن احمد بن طاووس و علی بن عیسی اربلی اشاره نمود.

***آثار علمی
سید ابن طاووس حدود 50 اثر تألیف نمود. یکی از امتیازات سید بن طاووس دسترسی به منابع متقدم بود؛ زیرا وی کتابخانه ای غنی که حدود 1500 اثر در آن وجود داشت از جدّش به ارث برده بود و به گفته خودش تمام آن کتاب ها را مطالعه کرده یا درس گرفته بود و در تألیف آثار خویش از آن ها استفاده نمود. همین علّت باعث شد مطالب کتاب مهج الدعوات نیز به طور مستقیم از آثار گذشتگان نقل گردد که خود اعتباری مضاعف به این کتاب بخشیده است.

***تخصص مولف کتاب
سید بن طاووس گرچه فقیه، ادیب و شاعر بود؛ اما در موضوع ادعیه و زیارات تخصصی ویژه داشت و اکثر تالیفات وی در این رشته تحریر شده است. یکی از مسائلی که تبحّر و تسلّط کامل سید بر مباحث را نشان ميدهد، چرک نویس نداشتن کتاب های وی است. بسیار نادر هستند کسانی که بتوانند بدون چندبار نوشتن و پاک کردن و حذف و اضافه، مطلبی را چنین دقیق و صحیح بنویسند. سید بن طاووس در آخر اقبال الاعمال ميگوید: کتاب هایی که در دعا نوشته ام بر عادت و روش اهل تصنیف و تألیف نبوده و در نزد من چیزی به نام چرک نویس نیست؛ و در آخر کتاب سعدالسعود می نویسد: این کتاب نیز مانند سائر مصنّفات ما بر طبق عادتی که داریم چرک نویس ندارد، بلکه چرک نویس و پاک نویس آن یکی است.

***ملاکهای مربوط به ویژگیهای کلّی کتاب
شناخت ویژگيهای کلّی منبع روایی ميتواند در تعیین اعتبار آن موثر باشد. قدمت، شهرت، هویّت، استناد مطالب، اهتمام مولف به کتاب و نسخه ها و چاپ های کتاب در این محور قابل ارزیابی است.

***قدمت کتاب
مراد از قدمت در کتب روایی، نزدیکی آن به عصر معصومان علیهم السلام است. هرچه کتاب به آن عصر نزدیکتر باشد از اعتبار بیشتری برخوردار است؛ زیرا واسطه ها کمتر شده و احتمال اشتباه در انتقال سخن معصوم کاهش می یابد. گرچه کتاب مهج الدعوات در قرن هفتم نوشته شده؛ اما منابع این کتاب، اصول و کتب اولیه است لذا از این منظر از جایگاه خوبی برخوردار است؛ مضافا که بسیاری از منابع مهج الدعوات اکنون موجود نیست و این اثر، خود به عنوان منبع و مصدر اصلی در این زمینه محسوب ميگردد. سید در موارد متعددی به قدمت منابع خود اشاره نموده است.

***شهرت کتاب
هرچه یک کتاب بیشتر مورد توجه عالمان دین قرار گیرد، از شهرت بیشتری برخوردار خواهد گردید و این شهرت بر اعتبار اثر ميافزاید. کتاب های سید بن طاووس در موضوع دعا، احراز و زیارات، از مهمترین آثار شیعه بوده و به عنوان کتاب های مرجع در این موضوع محسوب ميشوند. کتاب مهج الدعوات همیشه مورد توجه محدثان و عالمان بعد از سید بن طاووس بوده و از آن در آثار خود یاد کرده اند. علامه مجلسی در موارد متعددی از این کتاب نقل نموده است.

***هویّت کتاب
روشن بودن هویت کتاب، نشانه شناخته بودن آن در اعصار مختلف و توجه و اهتمام علما به آن است که خود بر اعتبار اثر می افزاید. یکی از ملاکهای شناخت هویتِ هر کتاب، ثابت بودن انتساب آن به مولف است که خود تاثیر مستقیمی در اعتبار آن دارد زیرا تا انتساب ثابت نشود ملاکهای مربوط به مولف کارآیی نخواهد داشت. در انتساب کتاب مهج الدعوات به سیّد بن طاووس هیچ شکّی وجود ندارد و تا کنون هم کسی ادّعایی بر نسبت این کتاب به شخص دیگری ننموده است. در جای جای این کتاب، شواهدی بر تالیف آن توسط علی بن طاووس وجود دارد به عنوان نمونه سیّد هنگام ذکر دعای علوی مصری مينویسد:یقول علي بن موسى بن جعفر بن محمد بن محمد طاووس مصنف هذا الکتاب.

***استناد مطالب
بدیهی است مسند بودن روایات یک کتاب، اعتباری مضاعف عاید آن می نماید. به همین دلیل بسیاری از محدثان سعی مينمودند سند روایت را تا معصوم ذکر کنند، البته میزان پای بندی به سند در روایات فقهی بیش از دیگر موضوعات بود، ولی با وجود این، سید بن طاووس تلاش وافری انجام داده تا حتی المقدور اسناد و طرق متعدد هر دعا و حرز را بیابد؛ به عنوان نمونه هنگام نقل دعای عشرات ميگوید: برای این دعا شش روایت مختلف یافتم. ایشان در مواردی سلسله سندهاى ادعیه و روایات را به طور کامل ذکر نموده؛ اما وقتی روایت را از منبعی مشهور نقل نموده برای اختصار، سند را حذف و به مسند یا مرسل بودن آن اشاره کرده است.

***اهتمام مولف به کتاب
هرچه اهتمام و توجه مولف به کتابش بیشتر باشد، آن اثر از پختگی و جامعیت بیشتری برخوردار و سهو و خطا در آن کمتر خواهد بود و این یعنی بالا رفتن اعتبار کتاب. نامگذاری کتاب توسط مولف، تایید محتوای کتاب توسط مولف و باب بندی و نظم خاص کتاب، از جمله قرینه های اهتمام مولف به اثر است.

***نسخه ها و چاپ ها
قدمت، شهرت، تعدد نسخه،جایگاه مستنسخان و کیفیت ظاهری آن، از عوامل تاثیرگذار بر قوّت نسخه است. نسخه های متعددی از کتاب مهج الدعوات وجود دارد که تعداد آن ها بالغ بر 15 نسخه می باشد و ما در آخر کتاب تصویر بعضی از آن ها را آورده ایم.

***ملاکهای مربوط به متن کتاب
همخوانی با مسلّمات دین و مذهب دعاها و اذکار کتاب مهج الدعوات نه تنها با مسلّمات دینی تناقض ندارد بلکه مویدات فراوانی دارد، به عنوان نمونه در حرز امام جواد علیه السلام، به وحدانیت خدای متعال، نبوت انبیای اوالعزم و خاتمیت رسول خدا صلی الله علیه وآله که از مسلّمات مذهب است، شهادت داده شده است. ...وَ أَنَّ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ کَلِمَتُهُ وَ رُوحُهُ وَ أَنَّ مُحَمَّدا صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ خَاتَمُ النَّبِیِّینَ لَا نَبِيَّ بَعْدَه. و همینطور در ادعیه های دیگر که اغلب آیات قرآن و حمد وثنای خداوند متعال و بیان فضایل وجایگاه اهل بیت علیهم السلام نزد خداوند است.

***نتیجه گیری:
متن کتاب مهج الدعوات قابل اعتماد است، گرچه برخی متون آن منفرد بوده و در آثار متقدمان از سید بن طاووس یافت نشد، اما قوّت متن، آن را جبران نموده و عظمت شخصیّت سید بن طاووس آن را قابل اعتنا ميسازد. تایید محتوای کتاب توسط مولف و باب بندی و نظم نسبی آن نیز که حاکی از اهتمام سید بن طاووس نسبت به اثرش ميباشد، از دیگر قوت های این کتاب به شمار ميرود. نسخه های متعدد این کتاب نیز نشان از اهتمام علما به آن دارد علاوه بر آنکه همخوانی متون کتاب با مسلّمات دین و مذهب و داشتن مویدات متنی از سایر منابع، به این اثر،اعتباری مضاعف بخشیده است. لذا در مجموع ميتوان گفت بر اساس این الگوی اعتبارسنجی، کتاب مهج الدعوات، بیشتر ملاک های اعتبار افزایی را دارا است و تا زمانی که برای هر یک از متون آن به طور خاص خلافی ثابت نشود، قابل اعتنا و اعتماد است.

***مصباح کفعمی
شیخ تقی الدین ابراهیم، فرزند زین الدین علی حارثی لویزی جبعی، معروف به کفعمی از علمای قرن دهم هجری قمری، در سال 840ق در کفعم از روستاهای جبل عامل در لبنان متولد شد. پدرش از بزرگان فقها و مردی با تقوا بود. کفعمی، محدث، ادیب و شاعر و از بزرگان شیعه بود که در نهایت فصاحت و بلاغت در علوم گوناگون، تبحر کافی داشت و تالیفات بسیار زیادی از او به جا مانده است.
سید محسن امین برای وی تألیفات متعدّدی در موضوعات مختلف نقل میکند که البلد الامین از جمله آثار مشهوردعایی وی است. اَلْبَلَدُ الأمین وَ الدَّرْعُ الحَصین مِنَ الْأدْعیَة وَ الْأعْمالِ وَ الأوْراد وَ الأذْکار  تألیف شیخ ابراهیم بن علی عاملی کفعمی (متوفای ۹۰۵ق) صاحب کتاب مصباح کفعمی.
این کتاب از کتب مشهور و معتبر دعا و آداب دینی و عبادی است که از زمان تالیف همواره محل توجه بوده است.
کفعمی کتاب البلد الأمین را مدت‌ها قبل از مصباح تألیف کرده است. این کتاب تمام مطالب مصباح و اضافاتی دیگر را در بر دارد.
کفعمی، عالمی مورد اعتماد بوده و کتاب المصباح وی با طریق معتبر به روزگار کنونی رسیده است. مؤلف در ابتدای کتاب، مقدمه‌ای آورده و در آن آدابی مانند آداب نماز، کفن و دفن میت و... آورده و سپس آداب نمازهای یومیه و تعقیبات نماز را بر شمرده است.
ادعیه اوقات مختصه و ادعیه ایام هفته، عنوان‌های بعدی کتاب است. کفعمی در این قسمت برای هر روز از ایام هفته چندین دعا و حِرز آورده است. پس از ایام هفته، شروع به ذکر اعمال و ادعیه ماه‌های سال کرده و ابتدای آن را ماه رجب قرار داده است. کفعمی، زیارات متعددی برای پیامبرصلی الله علیه و آله ذکر کرده و زیارات ایام مخصوصه را با آداب آن مانند غسل زیارت و... آورده است. در پایان نیز مناجات‌های ائمه و ادعیه وارده در مناسبت‌های گوناگون مانند دعای کمیل، جوشن کبیر، جوشن صغیر، فرج، توسل و... را ذکر نموده است. حُسن ختام کتاب البلد الامین دعای «الأسماء الحسنی»، مروی از پیامبرصلی الله علیه و آله و دعای تهلیل قرآن است.
از امتیازات این کتاب این است که لغات و عبارات مختلف ادعیه و زیارات را آورده و آنگاه فواید و نکات زیادی راجع به آن مطرح کرده است. کتاب «البلدالامین» یکی از منابع کتاب بحارالانوار علامه مجلسی و تمام کتب ادعیه دیگر از جمله مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی است.
از این کتاب، نسخه های خطّی مختلفی وجود دارد که تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. متون موجود در المصباح همگی مستند به معصومان علیهم السّلام نیست و از آنجا که در بسیاری از موارد، نویسنده، منبع خود را معرّفی نکرده، نمیتوان دربارۀ برخی از متون این کتاب، قضاوت کرد. هرچند خود نویسنده منابعش را معتبر خوانده ولی با بررسی فهرست ارائه شده از سوی او روشن میشود که مراد وی از اعتبار منابعش، طریق خود او تا مؤلّفان و یا اجازۀ وی برای نقل کتاب بوده است نه اعتبار به معنای انتساب متون به معصومان علیهم السّلام؛ از این رو، نمیتوان برای همه متون کتاب مصباح حکمی یکسان صادر کرد؛ بلکه تک تک، متن ها نیازمند بررسی است. ولی با این حال نقل از این کتاب و نسبت دادن آن به معصومین علیهم السلام به واسطه مولف کتاب ظاهراً خالی از اشکال است.