چشم زخم
تعریف چشم زخم
چشم‌زخم آسیبی است که گمان می‌رود از اثر نگریستن برخی افراد شورچشم به انسان یا دیگر جانوران و اشیا وارد می‌شود. شورچشمی حالتی غیر اختیاری است که از حس حسادت در مواقع بروز خوشحالی، موفقیت، زیبایی، تحسین و... نشأت می‌گیرد. چشم‌زخم با حسادت پیوند نزدیکی دارد و در برخی روایات، منشأ آن را حسد دانسته‌اند. علامه مجلسی گفته است برخی از مفسران، آیه ۵ سوره فلق را که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده، در این‌باره می‌دانند. چشم‌زخم مراحلی دارد، اول الطفات (توجه) است، دوم نگاه کردن است و سوم حرف زدن؛ اگر الطفات و توجه به قلب سرایت کند و بعد به قلب آرزو کند که طرف مقابل مثلاً مالش یا سلامتی‌اش از بین برود، این می‌شود حسد، ولی اگر نگاهش را تیز کند می‌شود چشم و این چشم زخم اکثراً وقتی تأثیر می‌کند که به زبان بیاید.
آیا چشم‌زخم واقعیت دارد؟
1- در قرآن واژه چشم‌زخم در قرآن نیامده؛ اما بسیاری از مفسران آیه: ﴿وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ ﴾. را دال بر وجود چشم‌زخم گرفته و در شأن نزول آن آورده‌اند که مشرکان از مردی شورچشم خواستند پیامبر صلی الله علیه و آله را چشم بزند؛ هنگامی که آن مرد تصمیم به این کار گرفت، جبرئیل آیه و ان یکاد را فرود آورد و به‌وسیله آن پیامبر را از آسیب چشم‌زخم نگاه داشت. برخی دیگر از مفسران، «اَزْلاق» را به معنای چشم‌زخم ندانسته و معتقدند «ازلاق» در لغت به معنای نگریستن با دشمنی و تندی به کسی است و در مورد پیامبرصلی الله علیه و آله نیز به همین معنا به کار رفته است. همچنین برخی از مفسران، آیه67 سوره یوسف را ناظر به چشم‌زخم دانسته‌اند. آنان در تفسیر آیه: ﴿وَقَالَ یا بَنِی لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّ‌قَةٍ﴾. بر این باورند پسران یعقوب زیبارو، پرتعداد و برومند بودند. یعقوب از ترس چشم‌خوردن آنان، توصیه کرد که از دروازه‌های مختلف وارد مصر شوند. البته شیخ طوسی به قول دیگری نیز اشاره کرده که برخی چشم‌زخم را در قرآن انکار و برای توصیه یعقوب به فرزندانش، احتمالات دیگری مانند ترس از آسیب رساندن مأموران حکومتی به آنان را مطرح کردند. 2- در روایات بر پایه روایاتی که در منابع حدیثی فریقین نقل شده، چشم‌زخم واقعیت دارد. در یکی از این احادیث گفته شده اگر چیزی می‌توانست بر قضا و قدر سبقت گیرد، چشم‌زخم بود. در روایاتی که از امامان شیعه رسیده نیز به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌های برای در امان ماندن از آن توصیه شده است. در روایت آمده که امام صادق علیه السلام فرمودند: لَوْ نَبَشَ لَكُمْ مِنَ الْقُبُورِ لَرَأَيْتُمْ أَنَّ أَكْثَرَ مَوْتَاكُمْ بِالْعَيْنِ لِأَنَّ الْعَيْنَ حَقٌّ. اگر قبرها باز شود خواهید دید که بیشتر مرده‌ها به خاطر چشم‌زخم است که چشم زخم حق است. امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: إن العين لتدخل الرجل القبر ، والجمل القدر. چشم‌زخم حق است، مرد را وارد قبر می‌کند و شتر را وارد دیگ می‌کند. در روایت دیگر آمده: إن العين حق تستنزل الحالق. چشم‌زخم حق است و قلّه کوه را می‌کند. 3- از نظر علمی خواجه نصیرالدین طوسی در شرح اشارات گفته که ابن سینا چشم‌زخم را از امور ظنی می‌دانسته؛ اما ملاصدرا معتقد است که برخی نفوس در قوه وهمیه به حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد خارجی تأثیر بگذارند و چشم‌زخم نیز به همین مقوله تعلق دارد. برخی از دانشمندان نیز معتقدند در چشم نیرویی مغناطیسی نهفته است که با تمرین می‌توان آن را پرورش داد.
رابطه چشم زخم با قضا و قدر
برخی چشم‌زخم را مخالف قضا و قدر و توکل دانسته‌اند. این دیدگاه منجر به پرسش و پاسخ‌هایی در این زمینه شده است. از دیدگاه عالمان شیعه چشم‌زخم با قدرت الهی منافات ندارد، زیرا آنچه که تأثیر می‌کند، قدرت خداست و این گونه عوامل مثل تمام عوامل خارجی دیگر در اختیار بشر است و با اختیار منافاتی ندارد. شورى چشم، نوعى قدرت روحى شخص و یک سبب غیرمادى است و مانند بسیارى از اسباب مادى، همانند قدرت بازو و زور پنجه، اثرگذارى خارجى دارد و سنت خدا و نظام علّى و معلولى بر این استوار است كه ابزارهاى مادى و قدرتهاى روحى و معنوى در جهان، داراى تأثیر باشند و همانگونه كه قدرت مادى انسانها در ضرر یا سود رساندن به دیگران منافاتى با عدالت و حكمت خداوند ندارد، قدرت غیرمادى آنان نیز منافاتى با این مسئله ندارد.
چگونگی تأثیر چشم زخم بر جان و مال؟
باید توجه داشت كه وقتى میگویند چشم، این چشم خودش به تنهایى موضوعیت ندارد؛ بلكه ابزار روح است و روح بعضىها این قدرت را دارد كه اثرگذارى بر چیزهاى خارج داشته باشد؛ حتى ناخودآگاه و ناخواسته. در حقیقت، چشم زخم اینطور است كه چیزى براى شخص، جلب توجه مىكند و در روحش اثر مىگذارد و او مىتواند با روحش بر دیگرى و یا بر چیزى كه برایش جالب بوده، اثر منفى بگذارد. از نظر كسانى كه روحشناس و انسانشناس هستند، ثابت شده كه انسان مىتواند اثر غیرمادى بر خارج داشته باشد. اگر كسى بگوید معقول نیست، مىگوییم: اگر شخصى مقابل چشم شما خمیازه بكشد، چه اتفاقى مىافتد؟ آیا مىتوانید جلو خود را بگیرید و شما خمیازه نكشید؟ این اثرگذارى، غیرمادى است (مگر براى افرادى خاص). شادى، غم و امثال آن، اثر بر روح میگذارند و چشم و گوش و اعضا و جوارح انسان، ابزار آن هستند و در واقع، آن اعضا وسیلهها و راههاى تأثیر و تأثّر روح هستند. گاهى دیدن هم در كار نیست؛ مثلاً كسى در خانهاش نشسته، مىشنود فلانى معاملهاى كرده و چند میلیون تومان سود برده است و حالتى برایش پیش مى آید و آن شخص را چشم مى زند و بیچاره اش می کند.
دفع چشم زخم
درمان اول (دعا):
امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: چشم‌زخم حق است، ایمن نیستی از چشم خودت بر خودت، و نه از خودت بر دیگری، اگر ترسیدی که کسی (یا خودت) را چشم‌زخم بزنی، سه مرتبه بگو: ما شاء الله لا قوة إلا بالله العلي العظيم.
درمان دوم (رقیه حسنین):
رقیه حسنین علیهما السلام است، حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند: پیامبر صلی الله علیه و آله حسن علیه السلام و حسین علیه السلام را به این کلمات رقیه کردند: أعيذكما بكلمات الله التامات وأسمائه الحسنى كلها عامة من شر السامة والهامة ومن شر كل عين لامة ومن شر حاسد إذا حسد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: حضرت ابراهیم علیه السلام به همین نحو اسماعیل و اسحاق علیهما السلام را تعویذ می‌کرد.
درمان سوم (دعا):
حمد و معوذتین است، در روایت آمده: كان رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم إذا كسل أو اصابته عين أو صداع بسط يديه فقرأ فاتحة الكتاب والمعوذتين ثم يمسح بهما وجهه فيذهب عنه ما كان يجد. هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله کسل می‌شدند یا چشم‌زخمی به او می‌رسید یا دچار میگرن می‌شدند، دو دست خود را باز می‌کردند و سوره حمد و معوذتین می‌خواندند سپس با دست صورتشان را مسح می‌کردند و مشکلشان برطرف می‌شد.
درمان چهارم (دعا):
در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است که: وسأله رجل عن العين؟ فقال : حق ، فإذا أصابك ذلك فارفع كفيك حذاء وجهك واقرأ ( الحمد لله ) و ( قل هو الله أحد ) و(المعوذتين) ، وامسحهما على نواصيك فإنه نافع بإذن الله. مردی درباره چشم‌زخم از امام رضا علیه السلام پرسید و ایشان فرمودند حق است و باور کن، اگر چشم زخمی به تو رسید دو دست خود را بالا ببر مقابل صورت خود و سوره حمد و توحید و معوذتین را بخوان و روی پیشانی خود مسح کن، همانا نافع است به اذن خدای متعال.
درمان پنجم (دعا):
در روایت آمده: سوره حمد را بخواند و این را بنویسد: باسم الله أعيذ فلان بن فلانة بكلمات الله التامات من شر خلق وذرأ وبرأ ومن كل عين ناظرة وأذن سامعة ولسان ناطق ، إن ربي على صراط مستقيم ، ومن شر الشيطان وعمل الشيطان وخيله ورجله ، وقال يا بني لا تدخلوا من باب واحد وادخلوا من أبواب متفرقة، (و همراه خود داشته باشد).
درمان ششم (عوذه):
عوذه برای چشم‌زخم: اللهم رب مطر حابس و حجر يابس و ليل دامس و رطب و يابس رد عين العين عليه في كيده و نحره و ماله ، فارجع البصر هل ترى من فطور ، ثم ارجع البصر كرتين ينقلب إليك البصر خاسئا وهو حسير.
درمان هفتم (گردنبند):
در روایت آمده: بخوان و بنویس و آویزان کن (بر گردن یا دست) سوره حمد و معوذتین و سوره توحید و آیت‌الکرسی و(این دعا): اللهم أنت ربى لا إله إلا أنت عليك توكلت وأنت رب العرش العظيم لا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم حسبي الله ونعم الوكيل ما شاء الله كان وما لم يشأ لم يكن اشهد ان الله على كل شئ قدير وان الله قد احاط بكل شئ علما واحصى كل شئ عددا اللهم انى اعوذ بك من شر نفسي ومن شر كل دابة أنت اخذ بناصيتها ان ربى على صراط مستقيم فان تولوا فقل حسبي الله لا إله إلا هو عليه توكلت وهو رب العرش العظيم بسم الله رب عبس عابس وحبس حابس وحجر يابس وماء فارس وشهاب قابس من نفس نافس ومن عين العاين رددت عين العاين عليه وعلى احب الناس إليه في كبده وكليته دم رقيق وشحم وسيق وعظم دقيق ماله يليق بسم الله الرحمن الرحيم وكتبنا عليهم فيها ان النفس بالنفس والعين بالعين والانف بالانف والاذن بالاذن والسن بالسن والجروح قصاص وصلى الله على سيدنا محمد وآله وسلم تسليما.
درمان هشتم (رقیه جبرئیل):
رقیه جبرئیل است، این عوذه را جبرئیل برای پیامبر صلی الله علیه و آله خوانده: باسم الله أرقيك من كل شيء يؤذيك من حاسد وعين والله يشفيك. بطور کلی بهتر است در انظار جلب توجه نکرد و همچنین معروف است که فیروزه و یا اجسام آبی رنگ باعث رفع چشم‌زخم می‌شود.
درمان نهم (بخور):
روایت از امام رضا علیه السلام آمده است: مَنْ أَخَذَ مِنَ الْحَمَّامِ خَزَفَةً فَحَكَّ بِهَا جَسَدَهُ فَأَصَابَهُ الْبَرَصُ فَلَا يَلُومَنَ إِلَّا نَفْسَهُ وَ مَنِ اغْتَسَلَ مِنَ الْمَاءِ الَّذِي قَدِ اغْتُسِلَ فِيهِ فَأَصَابَهُ الْجُذَامُ فَلَا يَلُومَنَ إِلَّا نَفْسَهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ فَقُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع إِنَّ أَهْلَ الْمَدِينَةِ يَقُولُونَ إِنَّ فِيهِ شِفَاءً مِنَ الْعَيْنِ فَقَالَ كَذَبُوا يَغْتَسِلُ فِيهِ الْجُنُبُ مِنَ الْحَرَامِ وَ الزَّانِي وَ النَّاصِبُ الَّذِي هُوَ شَرُّهُمَا وَ كُلُّ خَلْقٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ ثُمَّ يَكُونُ فِيهِ شِفَاءٌ مِنَ الْعَيْنِ إِنَّمَا شِفَاءُ الْعَيْنِ قِرَاءَةُ الْحَمْدِ وَ الْمُعَوِّذَتَيْنِ وَ آيَةِ الْكُرْسِيِّ وَ الْبَخُورُ بِالْقُسْطِ وَ الْمُرِّ وَ اللُّبَان. یعنی کسی که در حمام خود را با سفال بشوید و مبتلا به برص شود فقط خود را ملامت کند و کسی که غسل کند با آبی که از غسل کردن شخص دیگری باشد و جذام بگیرد خود را ملامت کند عرض شد اهل مدینه آب غساله را درمان از چشم زخم می دانند؛ فرمود: دروغ گفتند کسی که جنب از حرام است و زنا کننده و ناصب و همه خلق خدا در این حمام خود را می‌شویند بعد این درمان چشم زخم است؟ همانا درمان چشم زخم بقرائت حمد و معوذتین و آیت الکرسی و بخور به قسط و کندر و مرمکی است. افرادی که بیماری آن‌ها معلول چشم زخم است مانند بیماری های سعب العلاج بهتر است هر روز این بخور را استفاده کنند و قرائت را انجام دهند و بعد از آن موارد نام برده شده در روایت را بخور دهند. بخور را روی آتش بریزند که دود کند و دود بخور فرد بیمار را بگیرد. حداقل سه روز این کار را انجام دهند. قسط در بازار دو نوع است یکی قسط تلخ و دیگری شیرین که در بخور استفاده از قسط مهم است و نوع آن فرقی نمی‌کند.
درمان دهم (و ان یکاد):
مرحوم شیخ عباس قمی رحمت الله علیه در تعویذات چشم زخم، خواندن آیه: ﴿وَإِن یكَادُ الَّذِینَ كَفَرُوا لَیزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ﴾. و آنان كه كافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزى نمانده بود كه تو را چشم بزنند، و میگفتند: «او واقعاً دیوانه اى است.» را سفارش کرده است. این آیه با توجه به شأن نزول آن برای دفع چشم زخم مناسب است.
درمان یازدهم (دعا):
گفتن جمله ی: تبارك اللّه احسن الخالقین. امام صادق علیه السلام فرمود: كسى كه چیزى از برادرش او را متعجب ساخت این جمله را بگوید، زیرا چشم‌زخم حق است.
درمان دوازدهم (حرز):
حرز امام جواد علیه السلام چه صغیر و چه کبیر و یا انگشتر حاوى حرز امام جواد علیه السلام بنا به آنچه در روایت آن آمده است به جهت حفظ از بلاها و بدىها و برای هر چه كه انسان از آن مىترسد مفید است ، که از جمله آن ها چشم‌زخم است گرچه حرز کبیر امام جواد علیه السلام فقط مخصوص چشم‌زخم نیست و صد ها مشکل دیگر را برطرف می کند.
باورهای عامیانه
در فرهنگ‌های مختلف شیوه‌های متفاوتی برای دفع چشم‌زخم مطرح است در برخی از مناطق آسیایی، پندار عمومی بر این است که دود کردن اسپند و شکستن تخم‌مرغ، برای دفع چشم‌زخم مؤثر است. ایرانیان معمولاً در مجالس شادی برای دفع چشم‌زخم دانه‌های اسپند را بو داده و دود آن در محل رفت و آمد حاضران پخش می‌کنند. اما در منابع دینی، چیزی بر تأیید بعضی از این اعمال مثل شکستن تخم مرغ نیامده و بهتر است برای دفع چشم زخم از روایات اهل بیت علیهم السلام کمک بگیریم. در ایران مردم قاب‌هایی که در آن ها آیه و ان یکاد، آیة الکرسی و چهارقل نوشته شده را برای دفع چشم‌زخم در منزل یا کتیبه کاشی‌کاری شده آن ها را در سردر منازل یا دیگر املاک نصب می‌کنند. گردن‌آویزها و زیورآلات زینتی مشتمل بر آیات وان یکاد، آیة الکرسی، چهارقل و دعای شرف‌الشمس در دسترس عموم قرار دارد که معمولاً آن ها را با انگیزه در امان ماندن از اثرات چشم‌شوری به گردن کودکان یا در جای دیگر آویزان می‌کنند. برخی از مردم نیز اشیاء قیمتی و نفیس خود را از کسانی که گمان می‌کنند چشمان شور دارند، پنهان می‌دارند. همچنین در ادبیات عامیانه، عبارت‌هایی مانند «بر چشم بد لعنت» و «الهی چشم حسود کور بشه» رایج است. همچنین از مهره‌های آبی‌رنگی به عنوان دستبند، گردنبند یا آویز برای دفع چشم‌زخم استفاده می‌شود (سنگ چشم‌نظر)، که مستند شرعی ندارند.
چشم‌زخم در ادیان دیگر
چشم‌زخم از باورهای پیروان ادیان پیش از اسلام نیز بوده است؛ گفته‌اند یهودیان ۹۹ درصد از مرگ‌ها را ناشی از چشم‌زخم می‌دانستند. اعراب در دوران جاهلیت، چشم‌زخم را منحصر در اثر چشم آدمی نمی‌دانستند و آن را نتیجه نگاه برخی حیوانات نیز می‌پنداشتند. آنان برای در امان ماندن از چشم‌زخم، از تدابیر مختلفی استفاده می‌کردند. به عنوان نمونه، هنگامی که تعداد شتران کسی به هزار می‌رسید، یک چشم بهترین شتر خود را کور می‌کردند. البته پیش از اعراب سامی ، هندو و آریایی ها نیز این باورها را داشتند.